The Wasp Factory

Door de ene criticus wordt The Wasp Factory de lucht in geprezen, door de andere compleet verguisd. Dit wist ik pas achteraf, want ik begin liever met een blanco register.

Aanvankelijk kreeg ik een ietwat wrevelig gevoel over stijl en onderwerp. Maar naarmate ik verder kwam intrigeerde het verhaal steeds meer en kreeg het me in zijn greep. Met mondjesmaat, als bij het ont-rokken van een ui, worden de geheimen van het leven van Frank vrij gegeven.

Moet dit een thriller voorstellen? Voor mij is het de tragische geschiedenis van een mens die haast totaal miskend en in zijn bestaan zelfs ontkend wordt. Een emotioneel verwaarloosde jongen die probeert zijn eigen bestaan te overleven. Hij bestaat niet eens officieel. Deze bijna pure existentiële eenzaamheid probeert hij te bezweren door macabere rituelen, die zijn lege bestaan moeten vullen en rechtvaardigen. Niet eens voor anderen, het kan hem nauwelijks schelen, maar voor hemzelf. Daarmee behoedt hij zichzelf voor de totale depressie.

Schrijnende eenzaamheid ook in het onvermogen om echt te communiceren met elkaar. De luttele gesprekken zijn ontmoedigend oppervlakkig of monden uit in belachelijke en uitzichtloze misverstanden. Er wordt niet mét elkaar gepraat, iedereen praat voor zichzelf. Frank voelt nauwelijks en is een haast neutrale observator van zijn eigen gedachten, en vooral zijn handelen. Zelfs over de moorden wordt koudweg gerapporteerd, ook de wraak voor zijn wrede lot roept geen gevoelens op.
Hij is een regelrecht drama van ontmenselijking, het boek een drama over ontmenselijking.

En dan de ontknoping, de ontmaskering van de leugens en de ontdekking van de waarheid. De ontstellende en gruwelijke dingen die ouders hun kinderen kunnen aandoen, omdat ze zelf onder het juk leven van hun eigen verwrongen verleden, dat ze zich niet bewust zijn, niet onder ogen kunnen zien en waarvan ze de slaaf zijn omdat ze zich er nooit konden van losmaken.

Maar tegelijk ook het inzicht en de opluchting eindelijk zichzelf te kunnen zijn, te kunnen en te mogen voelen wat hem altijd is ontzegd en waarvan hij – juist daarom – een afkeer had. Ik vind het zo’n mooi beeld, het hoofd van Eric op de schoot van zijn zus, die hem eindelijk kan koesteren omdat dit nu mag. Omdat ze nu eindelijk haar diepste zelf mag kennen en zijn, omdat gevoelens toegelaten zijn.

En dit alles is zo meesterlijk geschreven, dat ik de moed verlies ooit nog een toonbare tekst te produceren. De onderkoelde manier waarop Frank gebeurtenissen, gedachten en gevoelens registreert geeft feilloos weer hoe vervreemd hij is van zijn diepste ik, en hoe hij door uiterste afstandelijkheid probeert om zijn zelfrespect te behouden en zichzelf overeind te houden.
En dan wordt de stijl in de laatste hoofdstukken geleidelijk gevoeliger, en culmineert in het laatste hoofdstuk, nadat Frances is ‘geboren’.

Er zit zoveel in dat verhaal, ook over (het beeld van) mannelijkheid en vrouwelijkheid. Ondertussen is duidelijk geworden, wetenschappelijk vastgesteld, dat kinderen zich al heel vroeg in hun leven jongen of meisje voelen, en ook van anderen verwachten dat zij dit erkennen.

En tegelijk is het ook het verhaal van ieder van ons. Hoe ga ik om met de loterij van het leven? Hoeveel moorden heb ik zelf al gepleegd uit onbewuste wraak voor mijn eigen (vermeende) noodlot? Elke mens die in zijn diepste zijn miskend wordt, verloochent immers zichzelf en is een potentiële moordenaar. Sommigen doen het echt, de meesten moorden symbolisch, bijvoorbeeld door anderen, en dan vooral zwakkeren, te terroriseren.

Het verhaal gaat ook over het geweld en onrecht, dat van generatie op generatie wordt overgedragen als niemand die spiraal doorbreekt. Over onrecht dat iemand bijna vanzelf op anderen verhaalt, bij voorkeur op die mensen die nabij zijn, die men graag ziet, de geliefden en de kinderen. Als wij ons niet bewust zijn van die spiraal, gaat dat proces van overdracht, over de generaties heen, tot in het oneindige door.

Je merkt het in de persoonlijke levensgeschiedenis van talloze mensen, die hun kinderen belasten met hun eigen conflicten, die op hun beurt wraak nemen op hún kinderen of er eenzaam onder lijden. Het zit in de grote wereldconflicten, waar telkens weer wraak wordt genomen voor geleden onrecht op onschuldige mensen, die er niets mee te maken hebben. En van die mensen zijn er weer die op hun beurt het onrecht verhalen op andere onschuldigen, generaties lang, soms voor conflicten die al eeuwen geleden plaats hadden. Kan er ooit vergeven worden?

Het is natuurlijk de lezer, niet de schrijver, die al deze dingen in een verhaal of een gedicht legt. En de plotselinge ommekeer is ook nogal onwerkelijk. Je zou verwachten dat Frances nog een heuse inhaalbeweging zal moeten maken en een lange weg te gaan heeft.
Dit belet niet dat The Wasp Factory een indrukwekkend boekje is, dat mij nog lang zal bijblijven.

© Minervaria 20 september 2007