Illusies van causaliteit

Mensen zijn spontaan geneigd een verklaring te zoeken voor gebeurtenissen en handelingen in hun omgeving of in hun eigen leven. Het kennen van de oorzaak van een gebeurtenis of handeling geeft ons een gevoel van controle en de mogelijkheid om toekomstige gebeurtenissen te voorspellen.

De oorzaak van een gebeurtenis of handeling is echter niet zonder meer duidelijk of gekend. We leiden ze vaak af uit het samenvallen of elkaar opvolgen in tijd of ruimte van twee of meer waarnemingen of gebeurtenissen. Deze correlatie betekent echter niet dat er een oorzakelijk verband is tussen beide waarnemingen of gebeurtenissen.

Mensen denken vaak onterecht dat A leidt tot B terwijl dat niet zo is, of dat A niet leidt tot B terwijl dat wel zo is. Bij het nemen van beslissingen zetten volgende illusies van causaliteit ons op het verkeerde been.

1. Ingebeelde correlatie

Veel mensen, ook hoog opgeleid, houden uitsluitend rekening met het aantal treffers om de oorzaak van een gebeurtenis te achterhalen en baseren zich vervolgens alleen op die treffers om een beslissing te nemen.

Een klassiek voorbeeld is dat van de beursgoeroe wiens voorspelling uitkomt. De beleggers concentreren zich op het rake schot en associëren de voorspellingen van de goeroe foutief met succesvol investeren. Dat patroon wekt de illusie dat er een sterke correlatie bestaat tussen de voorspellingen van de goeroe en het eindresultaat.

Ook al lukt het niet helemaal, goeroes houden liever geheim hoe vaak hun voorspelling niet uitkwam. Evenmin weten we altijd hoe vaak de markt wijzigde zonder dat ze een wijziging hadden voorspeld.

2. Illusie van controle

Ergens in de menselijke psyche schuilt de onbewuste gedachte dat gebeurtenissen, zelfs die waarvan we weten dat ze door toeval worden bepaald, kunnen worden beïnvloed. Vaak proberen we achterliggende mechanismen en processen te vinden die onvoorspelbare situaties voorspelbaar maken. We doen alsof we puur toevallige gebeurtenissen naar onze hand kunnen zetten. Veel magische handelingen zijn hierop gebaseerd: op hout kloppen, aftellen, de kaart trekken. Sommige mensen maken een heuse studie van de cijfercombinaties die het volgende winnende lot zullen geven. Ook in de geldhandel creëren mensen voor zichzelf de illusie dat ze de markt kunnen beheersen door zich te verlaten op tabellen en grafieken die gebaseerd zijn op het verleden maar niets zeggen over de toekomst die in wezen onvoorspelbaar is.

Vaak werkt dat positief uit omdat we toch blijven proberen, zelfs als de kaarten niet goed liggen. Af en toe hebben we dan geluk, omdat de gewenste gebeurtenis zich toch eenmaal voordoet. De keerzijde is echter dat mensen serieuze problemen kunnen krijgen omdat ze niet op tijd kunnen stoppen. Frappante voorbeelden zijn te vinden in de gokwereld.

3. De illusie van de reeks

Aan een opeenvolging van toevallige meevallers of successen komt onvermijdelijk een einde. Mensen geloven echter graag dat geluk of ongeluk geen toeval is, maar dat het wordt gestuurd door de capaciteiten van een mens of een verborgen proces. Wanneer zich een reeks buitengewone gebeurtenissen voordoet slagen we er meestal in een of andere onderliggende oorzaak te detecteren. We verwachten dan ook dat de reeks zich vanwege de (vermeende) onderliggende verder door zal zetten.

Samen met de illusie van controle kan dat meebrengen dat mensen geld blijven inzetten - en op een bepaald moment weer verliezen - als ze een paar keer na elkaar gewonnen hebben, omdat ze denken dat ze het mechanisme achter de treffers hebben ontdekt.

Maar de geldmarkt en de economie zijn nu eenmaal onvoorspelbaar. Het enige wat je kan voorspellen is dat een trend op een bepaald - onvoorspelbaar - moment zal stoppen.

4. De beschikbaarheidsheuristiek

Mensen zijn geneigd om een situatie te beoordelen op basis van gegevens die in hun geheugen beschikbaar zijn: recente en opvallende informatie. Daardoor zoeken ze niet (meer) naar oudere, minder vlot beschikbare informatie en minder spectaculaire data, die mogelijk relevanter zijn voor het nemen van een beslissing.

Op ons geheugen vertrouwen om oorzaken van problemen te achterhalen is dus riskant.

5. Self-serving bias of defensieve attributies

Om onze eigendunk te beschermen zijn wij geneigd om een positieve uitkomst of resultaat van ons eigen handelen te wijten aan factoren bij onszelf (interne factoren), bv. bekwaamheid, hard gewerkt, en een negatieve uitkomst aan factoren in de situatie (externe factoren), bv. pech, sabotage door anderen, onoplosbaar probleem.

Daardoor dreigen we te gaan geloven in ons eigen succesverhaal en blijven we blind voor de fouten die we gemaakt hebben (en waaruit we kunnen leren).

6. De fundamentele attributiefout

Mensen zijn geneigd de resultaten van het handelen van een andere persoon te verklaren in termen van interne factoren, factoren binnen de persoon zelf. Situationele factoren zoals pech worden niet in aanmerking genomen. Men gaat ervan uit dat het probleem veroorzaakt wordt door het handelen van de persoon zelf of door zijn eigenschappen. Iemand die mislukt heeft bijvoorbeeld de situatie verkeerd ingeschat of heeft niet genoeg zijn best gedaan.

Bijvoorbeeld: vrouwen worden verkracht omdat ze erom hebben gevraagd, werklozen hebben geen werk omdat ze lui zijn. Als een leider een beslissing neemt die verkeerd uitpakt is hij niet bekwaam. Situationele factoren worden niet in rekening genomen.

Herhaald succes bij iemand wijten we soms ook ten onrechte aan een buitengewone bekwaamheid. We rekenen te weinig in dat het die persoon ook gewoon kon meezitten. Op die manier kan iemand een status verwerven die hij eigenlijk niet verdient.

7. De hindsight bias

Zodra ze de uitkomst van een beslissing of het resultaat van bepaalde omstandigheden kennen zijn mensen geneigd om te denken dat zij die uitkomst hadden voorzien. Met andere woorden, achteraf herzien wij onze overtuiging over wat we dachten dat er zou gebeuren. We zijn ervan overtuigd dat de uitkomst voorbestemd was, alsof het niet anders had kunnen verlopen.

Wanneer mensen de uitkomst van iets kennen verdraaien ze hun verhaal waarom iets gebeurde. Zo gaan ze feiten en hun eigen interpretatie verwarren. Het gevolg is dat ze bij volgende beslissingen niet op de feiten vertrouwen maar op hun eigen verhaal over de feiten.

Bron: MURNINGHAN, J.K. & J.C. MOWEN, Beslissen! De kunst om snel beslissingen te nemen. p. 83-93.