Misverstanden over het bewustzijn

"Let’s say you pick up a rock and you throw it. And in midflight you give that rock consciousness and a rational mind. That little rock will think it has a free will and will give you a highly rational account of why it has decided to take the route it is taking."
Tom Wolfe in I am Charlotte Simmons, p. 283.

Het is niet eigenaardig dat we spontaan denken dat het bewustzijn belangrijker is dan het onbewuste. We kunnen ons immers alleen bewust zijn van ons bewustzijn, het onbewuste blijft per definitie buiten het bereik van onze gedachten en gevoelens.
Recent onderzoek heeft echter overvloedig aangetoond dat het bewustzijn helemaal niet zo belangrijk is als we denken en zeker niet belangrijker dan het onbewuste. Misverstanden over ons bewustzijn:

1. Het bewustzijn maakt ons intelligent en rationeel.
We gaan er van uit dat verstandige beslissingen zorgvuldig afgewogen en doordacht genomen (dienen te) worden. Toch wijst recent onderzoek uit dat nadenken inderdaad soms leidt tot betere beslissingen, het echter soms niet uitmaakt en soms net leidt tot veel slechtere beslissingen.


2. Het bewustzijn is typisch menselijk
Vertel dat aan een honden- of kattenliefhebber! Bepaalde diersoorten, zoals apen en dolfijnen, hebben zelfs zelfbewustzijn want herkennen zichzelf in de spiegel.
Men zou beter zeggen dat zowel ons bewustzijn als ons onbewuste uniek menselijk zijn. Mensen leren immers onbewust verschillende zaken, zoals taal, die dieren niet (kunnen) leren. Omgekeerd kan je dus ook stellen dat het dierlijke bewustzijn en onbewuste ook uniek zijn voor de betreffende diersoort.


3. Het bewustzijn is de baas in ons brein
We zijn geneigd te denken dat het bewustzijn de belangrijkste beslissingen neemt en het gedrag voortdurend stuurt. Het bewustzijn zou de kern zijn van ons psychologisch systeem. Dit is echter een illusie, niets is minder waar.
Er is geen baas in ons brein, er is niemand die aan de touwtjes trekt. Ons bewustzijn speelt slechts een rol bij een klein deel van wat wij doen. En zelfs dan holt het waarschijnlijk alleen achter de feiten aan.

Uit psychologisch en hersenonderzoek blijkt dat de beslissing tot gedrag al genomen is vooraleer wij bewust die beslissing nemen. De bewuste beslissing is dus alleen een rationalisatie van wat onbewust al beslist werd.
Het bewustzijn bemoeit zich niet of nauwelijks met de beslissingen zelf, het wordt alleen maar op de hoogte gehouden van de beslissingen nadat ze genomen zijn. Mensen nemen een beslissing of hebben een mening op basis van onbewuste redenen, en het bewustzijn creëert achteraf de illusie dat er allerlei andere redenen waren.

Het is maar goed dat het bewustzijn niet de baas is, want het zou wel een heel incompetente zijn. Het bewustzijn werkt immers serieel, het kan slechts één taak uitvoeren op hetzelfde moment. Het onbewuste daarentegen kan vele taken tegelijk uitvoeren, het werkt parallel. De verwerkingscapaciteit van het onbewuste is liefst 200.000 keer zo groot als die van het bewuste.

Het is veel realistischer om ons brein te beschouwen als een groep van min of meer afzonderlijke modules die ieder hun eigen taak hebben – een ‘society of mind’ (Minsky).


4. Het bewustzijn houdt zich bezig met belangrijke zaken, het onbewuste met onbelangrijke.
We zijn ons inderdaad bewust van belangrijke zaken, maar het onbewuste is met dezelfde belangrijke dingen bezig.
Het onbewuste regelt dingen die in feite het allerbelangrijkst zijn, namelijk de processen die noodzakelijk zijn om te overleven: ademhaling, hartslag, metabolisme, …
En het bewuste zit ook vaak maar wat te lummelen, bv. bij het dagdromen.

Naar A. Dijksterhuis, Het slimme onbewuste, p. 9-42.