Wat is moraal?

De moraal van een persoon of van een samenleving is het geheel van voorschriften en regels dat gedrag bestempelt als goed en nastrevenswaardig, slecht en af te keuren of te vermijden. De meeste van deze codes zijn impliciet: ze zijn niet formeel vastgelegd en worden niet uitgesproken. Wanneer de regels van een moraal expliciet worden uitgedrukt spreekt men van ethiek.

Moraal houdt ten minste 3 elementen in.

1. Regels of normen die zeggen wat mag of moet en wat verboden is. Mensen willen die regels liever niet overtreden en willen ook niet dat anderen ze overtreden.
2. Morele idealen. Deze zijn de kristallisatie van ideeën van wat mensen echt belangrijk vinden in het leven. Deze idealen willen we koesteren, nastreven en daarvoor willen we ons inzetten.
3. De 'toegestane overtredingen' van morele regels. Vrijwel iedereen denkt er over na wat 'goede' redenen zouden kunnen zijn om een bepaalde regel in een bepaalde situatie te overtreden. Bv. mag ik liegen om een ander te beschermen?

De morele regels vloeien voort uit de morele idealen die een persoon of samenleving koestert. Morele idealen zijn een afspiegeling van wat wij waardevol vinden. Daarom vinden de meesten onder ons ook dat er 'goede' redenen moeten zijn om morele regels te overtreden. Overtredingen worden dan ook afgekeurd of bestraft.

Vrijwel iedereen vindt dezelfde waarden belangrijk: leven, geluk, vrijheid, veiligheid, gezondheid, rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid en waarheid. In menselijke samenlevingen gelden dus in principe dezelfde morele regels:

• Niet doden.
• Geen pijn, verdriet of angst veroorzaken.
• Niemand lichamelijk of geestelijk letsel berokkenen.
• Niemand van zijn vrijheid beroven.
• Niemand van zijn geluk of plezier beroven.
• Niemand bedriegen of misleiden.

Maar niet iedereen vindt alle waarden even belangrijk. Mensen en samenlevingen houden er verschillende waardenhiërarchieën op na. In de ene samenleving staat bijvoorbeeld veiligheid aan de top, in een andere vrijheid of gelijkheid. Afhankelijk van omstandigheden en wat mensen belangrijk vinden hanteren ze dan ook verschillende morele systemen.

(Bijgewerkt oktober 2009)

Morele beslissingen

Om te weten of een beslissing al of niet verdedigd kan worden, wordt vaak een theorie gebruikt om de handeling langs een soort "ethische meetlat" te leggen.
Ethische theorieën:

• De regelethiek: deze wil zich gewoon aan de morele regels houden. Morele regels moeten worden gevolgd, en niet overtreden. Plichten zijn belangrijk: mensen hebben de plicht om bepaalde dingen te doen of te laten. Problemen: verschillende plichten kunnen met elkaar botsen en gevoelens blijven buiten beschouwing.

• De gevolgenethiek of het utilitarisme: men kijkt vooral naar de gevolgen van het handelen. Indien de goede gevolgen de slechte overtreffen, dan is een bepaalde handeling toegestaan. Een handeling is juist, als 'het grootst mogelijke geluk voor zoveel mogelijk mensen' bereikt wordt. Probleem: hoe gevolgen berekenen en wat met het individu?

• De deugdenethiek: men kijkt naar het karakter van een persoon. Als iemand met een deugdzaam karakter een beslissing neemt, is er meer kans dat dit de 'juiste' beslissing is. Probleem: kan het hebben van een deugdzaam karakter alleen een bepaald handelen rechtvaardigen en welke deugden kunnen dat dan wel?

• De rechtenethiek: een handeling is onjuist als er fundamentele mensenrechten worden geschonden, zowel algemene als persoonlijke rechten, bv. recht op zelfbeschikking. Problemen: het evenwicht tussen individuele rechten en die van anderen en de betekenis van persoonlijke relaties.

• De groepsethiek: wat mensen horen te doen wordt bepaald door de groep. Het achterliggende idee is, dat groepen gemeenschappelijke idealen hebben en dat daar bepaalde verantwoordelijkheden uit voortkomen. Probleem: de (schijnbare) tegenstelling groep-individu, het belang van het individu.

• De zorgethiek: bepalend zijn hier de zorg voor persoonlijke relaties, verantwoordelijkheid en morele gevoeligheid. Problemen: wat zijn 'juiste' gevoelens en motieven en toenemende afhankelijkheid.

Bron: van den BOER-van den BERG, H., Geen keuze zonder twijfel. Beslissen over een zwangerschap. p. 19-28.